Karbon Nötr ve Karbon Piyasaları: Kavramlar, Politikalar ve Türkiye Perspektifi

Özet

Karbon nötrlük, atmosfere salınan karbon miktarının karbon yutakları veya diğer dengeleme mekanizmaları aracılığıyla eşitlenmesini ifade eden kritik bir iklim politikası hedefidir (Oceancervicess NOAA, 2022). Karbon piyasaları, bu hedefe ulaşmak için ekonomik araçlar sunar ve şirketlerin, ülkelerin ve bireylerin emisyonlarını yönetmesine imkân tanır. Bu makale, karbon nötrlük kavramının temel çerçevesini, uluslararası ve Türkiye perspektifini, karbon piyasalarının işleyişini ve Türkiye için uygulanabilir stratejileri vaka çalışmalarıyla birlikte ele almaktadır.

1. Karbon Nötr Kavramı

1.1 Tanım

Karbon nötrlük, belirli bir süre içinde atmosfere salınan karbon emisyonunun karbon yutakları (ormanlar, denizler) veya diğer dengeleme yöntemleri ile nötralize edilmesi anlamına gelir (Oceancervicess NOAA, 2022). Bu kavram, enerji üretiminden sanayiye, ulaşımdan tarıma kadar çok çeşitli sektörlerde uygulanabilir ve yalnızca sera gazı dengelemesini değil, ekonomik ve çevresel sürdürülebilirliği de hedefler.

1.2 Kavramsal Ayrımlar

• Net Sıfır Emisyon: İnsan faaliyetleri sonucu salınan sera gazlarının, insan müdahalesi ile eşit miktarda geri alınması veya dengelemesi.

• Sıfır Karbon: Atmosferdeki toplam karbon miktarını değil, karbonun atmosfer ve yeryüzü arasındaki döngüsünü yönetir; fosil yakıt kullanımının minimize edilmesini hedefler.

1.3 Uluslararası Çerçeve

• UNFCCC (1992/1994): Sera gazı emisyonlarını azaltmayı ve iklim değişikliğini sınırlamayı amaçlayan temel anlaşmadır.

• Kyoto Protokolü (2005): Gelişmiş ülkelerin sera gazı emisyonlarını %5 azaltmasını öngörmüş ve küresel ısınmayı 1,5°C altında tutmayı hedeflemiştir.

• Paris Anlaşması (2015): Karbon nötrlük hedeflerini somutlaştırmış ve ülkelerin ulusal eylem planları hazırlamasını zorunlu kılmıştır. 130'dan fazla ülke, 2050 yılına kadar karbon nötr olmayı taahhüt etmiştir (Dong et al., 2022).

1.4 Türkiye ve Avrupa Birliği Perspektifi

• Avrupa Birliği: 2050 yılına kadar karbon nötr olmayı hedefleyen Yeşil Mutabakat planını uygulamaktadır; bu, AB ile ticari ilişkide olan ülkeleri de etkilemektedir.

• Türkiye: Paris Anlaşması çerçevesinde 2053 yılına kadar karbon nötr olmayı hedeflemektedir. Yenilenebilir enerjiye geçiş, elektrikli araç teşvikleri ve karbon yakalama teknolojileri sürecin temel unsurlarıdır.

1.5 Karbon Nötr Olmanın Faydaları

• Küresel ısınmanın yavaşlatılması

• Biyoçeşitliliğin korunması ve ekosistem hizmetlerinin sürdürülebilirliği

• Yeni iş alanlarının yaratılması ve ekonomik bağımsızlığın artırılması

• Enerji ithalatının azalması ve enerji güvenliğinin güçlenmesi

Vaka Çalışması 1:
IKEA'nın Küresel Karbon Nötr Stratejisi – IKEA, 2030 yılına kadar tüm operasyonlarını karbon nötr hâle getirmeyi hedeflemektedir. Tedarik zinciri ve mağazalarında yenilenebilir enerji kullanımı ve orman projeleri ile karbon dengelemesi sağlamaktadır. Bu örnek, özel sektörün karbon nötrlük hedeflerini ekonomik ve operasyonel stratejiye nasıl dönüştürebileceğini göstermektedir.

2. Karbon Piyasaları

2.1 Tanım ve İşleyiş

Karbon piyasaları, karbon kredilerinin alınıp satılabildiği özel finansal piyasalardır. Karbon kredisi, belirli miktarda CO₂ salımı yapma hakkını temsil eder ve net sıfır hedeflerine ulaşmayı teşvik eden ekonomik bir araçtır. Karbon piyasaları, zorunlu sistemler (compliance markets) ve gönüllü sistemler olarak ikiye ayrılır:

• Zorunlu Piyasalar: Yasal düzenlemelerle emisyon sınırları belirlenir; şirketler bu sınırları aşarlarsa karbon kredisi satın almak zorundadır.

• Gönüllü Piyasalar: Şirketler ve bireyler, yasal zorunluluk olmadan karbon kredisi satın alabilir; örneğin havayolu şirketleri, uçuş kaynaklı emisyonları dengelemek için ağaçlandırma projelerine yatırım yapar (Investopedia, 2024).

2.2 Örnek Karbon Piyasaları

• AB ETS (2005): Enerji, imalat ve havacılık sektörlerini kapsar; fazla izinler diğer firmalara satılabilir.

• Çin Ulusal Karbon Piyasası (2021): Elektrik üretimi sektörünü kapsar; karbon sınırını aşan şirketler kredi satın almak zorundadır.

• ABD Eyalet Piyasaları (Kaliforniya, Washington): Eyalet bazlı sistemlerde karbon salım sınırları belirlenir.

• Güney Kore ETS (2015): Enerji, çelik, çimento ve petrokimya sektörlerini kapsar.

• Yeni Zelanda ETS: Orman, enerji ve ulaşım sektörlerini içerir.

• Kanada Québec Karbon Piyasası: "Cap and trade" sistemi ile çalışır; fazla emisyon yapanlar izin satın almak zorundadır.

Vaka Çalışması 2:
EU ETS Başarısı – 2005'ten bu yana AB ETS sistemi, AB'nin toplam karbon emisyonlarını %35 azaltmasına katkıda bulunmuştur. Fazla izinlerin satışa sunulması, özel sektörün düşük maliyetle emisyon azaltımı yapmasını sağlamıştır.

3. Türkiye'nin Öncelikleri ve Uygulama Alanları

Türkiye, karbon nötrlük hedeflerine ulaşmak için şu öncelikleri belirlemiştir:

• Yenilenebilir Enerjiye Geçiş: Güneş, rüzgâr ve jeotermal yatırımların artırılması

• Sürdürülebilir Ulaşım ve Elektrikli Araç Teşvikleri: Fosil yakıt kullanımını azaltmak ve düşük karbonlu ulaşımı desteklemek

• Karbon Yakalama ve Depolama (CCUS): Endüstriyel emisyonları yönetmek ve dengelemek

• Karbon Piyasalarına Entegrasyon: Devlet teşvikleri ve ekonomik araçlarla karbon ticaretini teşvik ederek özel sektör katılımını artırmak

Vaka Çalışması 3:
YEKA Rüzgâr ve Güneş Projeleri – Türkiye'deki Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları (YEKA) projeleri, hem büyük ölçekli yenilenebilir enerji üretimi sağlamakta hem de karbon kredisi üretimi için altyapı oluşturmaktadır. Bu projeler, Türkiye'nin karbon nötrlük hedeflerine ulaşmasına katkıda bulunurken yerli sanayi ve istihdamı da desteklemektedir.

4. Sonuç

Karbon nötrlük ve karbon piyasaları, iklim krizine karşı etkin mücadele için kritik araçlardır. Karbon piyasaları, ekonomik teşviklerle emisyonları yönetmeyi ve net sıfır hedeflerine ulaşmayı sağlar. Türkiye, yenilenebilir enerji, karbon yakalama ve sürdürülebilir ulaşım politikaları ile 2053 yılına kadar karbon nötr olmayı hedeflemektedir. Uluslararası standartlarla uyumlu ve bütüncül bir karbon piyasası altyapısı, Türkiye'nin hem çevresel hem ekonomik sürdürülebilirliğini güçlendirecektir.